- मातृकाप्रसाद कोइराला
हेटौँडा | पृथ्वीनारायण शाहले नेपाललाई एकीकरण गर्नु अघिसम्म यो भूभाग थुप्रै राज्यहरूमा विभाजित थियो। पश्चिममा बाइसी–चौबीसी राज्य, मध्यमा काठमाडौँ उपत्यकाका विभिन्न साना राजाहरू र पूर्वमा एउटा ठूलो र शक्तिशाली राज्य थियो- मकवानपुर।
मकवानपुरको सेनवंशले शासन गरेको यो राज्यको सीमा पश्चिममा नारायणी नदीदेखि पूर्वमा टिस्टा नदीसम्म फैलिएको थियो। दक्षिणमा भारतको चम्पारनदेखि जलपाईगुडी र उत्तरमा मुक्तिक्षेत्रसम्म फैलिएको यो राज्यमा ‘सेन मकवानी’ नामले परिचित राजाहरूले शासन गर्थे। सेनवंशको अर्को शाखा पाल्पामा थियो। इतिहासकारहरू पाल्पा र मकवानपुरको सेनहरूको उत्पत्तिबारे एकमत छैनन्, तर दुवैबीच नातागोता नजिकको थियो भन्नेमा सहमति छ।
पाल्पाका सेन राजा मुकुन्दले १३औँ शताब्दीमा आफ्नो राज्यलाई काठमाडौँ उपत्यकासम्म विस्तार गर्ने प्रयास गरेका थिए। हिमवत्खण्ड पुराणले सेनहरूको राज्य विस्तारको वर्णन गर्दै पूर्वमा वराहक्षेत्रदेखि पश्चिममा रिडीसम्म, उत्तरमा मुक्तिक्षेत्रसम्म र दक्षिणमा गंगासम्म फैलिएको बताउँछ।
सेनवंशको उत्पत्ति बंगालतिर भएको मानिन्छ। इतिहासमा दर्ज भएअनुसार उनीहरू चोल राजवंशसँग सम्बन्धित थिए र बंगालमा मुसलमानहरूले पराजित गरेपछि हिमालयका काखमा आएर बसे। मकवानपुर गढी, हरिहरपुर गढी, सिन्धुली गढी, उदयपुर गढी, चौदण्डी र विजयपुरमा उनीहरूले कोट र उपराजधानीहरू बनाए।
पूर्वी नेपालका माझी जातिको भाषा आज पनि पूर्वी बंगालको भाषासँग मिल्दोजुल्दो छ। यसले सेनवंशीय प्रभावलाई पुष्टि गर्छ। तर, कोशी नदीको पुरानो बहाव र त्यसमा आधारित सहरहरूको ऐतिहासिकता अझै खोज र अनुसन्धानको खाँचोमा छ।
मकवानपुरका सेनहरूले नेपालको तराई क्षेत्रमा प्रशासनिक र सैनिक संरचना स्थापना गरेका थिए। पहिलोपटक बन्दुकको प्रयोग र ब्रिटिश इष्ट इन्डिया कम्पनीसँग पहिलो सन्धि पनि मकवानपुरका सेन राजा कर्णसेनले गरेका थिए। उनीहरूले मोरङदेखि सप्तरीसम्म बिर्ता वितरण गरेका थिए, र किरात क्षेत्रमा आफ्नो प्रभाव जमाएका थिए।
गोरखाली एकीकरणपछि मकवानपुर गोरखाको अधीनमा गयो। तर, सेनवंशीय गौरवले पृथ्वीनारायण शाहको परिवारमा समेत स्थान पायो। उनका हजुरआमा पाल्पाकी सेन राजकुमारी थिइन् भने पहिलो महारानी मकवानपुरकी सेन राजकुमारी थिइन्।
इतिहासमा मकवानपुरका सेनहरूको शासन लगभग ६–७ सय वर्ष टिकेको उल्लेख छ। उनीहरूले आफ्नो प्रशस्तिमा ‘श्रीरूपनारायण’ शीर्षक लिने गर्थे, जुन या त उनीहरूको कुनै पूर्वजको नाम हो वा उत्पत्तिस्थल। यो रूपनारायण सप्तरीको रूपनगरसँग जोडिएको अनुमान गरिएको छ।
रूपनगर वरिपरिका क्षेत्रमा थुप्रै पुरातात्विक सामग्रीहरू फेला परिरहेका छन्। चतराको ऐतिहासिक गद्दी, औलियाको मठ र कोशी आसपासका संरचनाहरू अझै अनुसन्धानका विषय छन्।
नेपालको एकीकरणपछि सेनवंश इतिहासका पानामा सीमित भए पनि उनीहरूको योगदान र गौरव अझै जीवित छ। इतिहासविद्हरू भन्छन्, ‘‘मकवानपुरको सेनवंश नेपाल र बंगालबीचको ऐतिहासिक, सांस्कृतिक र राजनीतिक पुल हो।’’
नोट- यो लेख मूल रूपमा २०२५ सालमा पुरातत्व विभागको मुखपत्र प्राचीन नेपाल मा प्रकाशित ‘मकवानपुरको सेनवंश’ लेखमा आधारित छ।
