काठमाडौं | वर्षायाम सुरु भएसंगै गाउँ घरमा जंगली च्याउ खाने चलन हुन्छ। तर, जंगलमा खानयोग्य भन्दा अयोग्य च्याउ धेरै पाइन्छन्। पछिल्लो साता, विषालु च्याउ खाएर मानिसको ज्यान गएका घटनाहरु सार्वजनिक भैरहेका छन्। त्यस सन्दर्भमा कस्तो च्याउ विषालु हुन्छ त? यसबारे जानकारी दिन हामीले यो लेख तयार पारेका छौं।
नेपालमा पाइने च्याउका प्रजातिहरू
नेपालमा हजारभन्दा बढी च्याउका प्रजातिहरू पाइन्छन्। तीमध्ये करिब ११० जातका च्याउ मात्र खान योग्य छन्। परम्परागत रूपमा १३ प्रजातिका च्याउ औषधि रूपमा प्रयोग गरिन्छ भने ४५ प्रजातिका च्याउ विषाक्त भएको अनुमान छ। सामान्य देखेको भरमा मात्र च्याउ विषालु वा अविषालु भनेर छुट्याउन गाह्रो हुन्छ। यसका लागि प्रशस्त अनुभव र विज्ञताको खाँचो हुन्छ। नेपालमा खासगरी च्याउ पहाडी क्षेत्रमा पाइन्छ र परम्परागत अनुभवका आधारमा नै यसको संकलन गरिन्छ।
विषालु च्याउ छुट्याउने तरिका
- च्याउ भाँच्दा चोप निस्कने र छुँदा रंगमा परिवर्तन हुने च्याउ: यस्ता च्याउ विषालु हुने सम्भावना धेरै हुन्छ।
- बैजनी तथा गाढा रातो रंगका च्याउ: यी प्रायः विषालु हुन्छन्।
- च्याउको माथि रहने छाता छाम्दा सतहको अवस्था: यदि सतह चिल्लो छ भने त्यो खान योग्य हुन सक्छ, तर खस्रो र तलमाथि उठेको छ भने विषालु हुन सक्छ।
- नमिठो गन्ध, तीतो स्वाद, धेरै झुस भएका च्याउ: माटो तथा गोबर, काठ दाउरामा उम्रेका यस्ता च्याउ खाँदा विचार पुर्याउनु पर्दछ।
- किरा नलाग्ने च्याउ: विषालु च्याउको वरिपरि किराहरू नलाग्ने हुन्छन्, त्यसैले यी च्याउहरू देख्दा राम्रा तथा आकर्षक देखिन्छन्।
- च्याउलाई कुखुराको अण्डा र दुधमा जाँच्ने विधि: च्याउलाई दुधमा राख्दा केहि समय पछि दुध फाटेमा वा अण्डा जमेमाको अवस्था आयो भने उक्त च्याउ विषालु हुन सक्छ।
विषाक्त च्याउ सेवनको लक्षणहरू
च्याउको विषको असर च्याउको प्रकार, खाएको मात्रा, उमेर समूह, एवं संकलन गरेको स्थान आदिमा भर पर्दछ। च्याउमा धेरै प्रकारका टक्सिनहरु पाइन्छन् जस्तै अमाटोटक्सिन, ओरेलिन, सिलीकोविन आदि। अहिलेसम्म च्याउले शरीरमा पार्ने प्रभावका आधारमा १४ प्रकारको विषाक्तताको पुष्टि भएको छ। बिषालु च्याउ खाइसकेपछि यो हाम्रो शरीरको कलेजोमा पुग्दछ र शरीरको पित्तसँग मिलेर नयाँ किसिमको तत्वको निर्माण गर्दछ, जसले बिस्तारै हाम्रो मृगौलाको काम गर्ने क्षमतामा कमी गराउँदै जान्छ। अन्तमा कलेजो तथा मृगौला फेल हुन्छ र मानिसको मृत्यु हुन्छ।
च्याउको विषाक्तताको असर सामान्यदेखि अत्यन्त जटिलसम्म हुन्छ, ९५ प्रतिशतसम्म घातक अवस्था पनि हुनसक्छ। बालक तथा वृद्धहरूमा च्याउको विषाक्तताको असर छिटो तथा धेरै देखिन्छ भने वयस्क व्यक्तिमा अलि कमै हुन्छ। च्याउ खाएको ६ घण्टा देखि २४ घण्टा पछिसम्म पनि यसका असरहरू देखिन्छन्। कतिपय बिरामीले पेटको तल्लो भाग दुखेको, छटपटी भएको, आँखा वरिपरि अँध्यारो भएको महसुस गर्छन् भने कतिलाई पखाला लाग्ने र वान्ता हुने जस्ता लक्षण पनि देखिन्छन्।
च्याउको विषबाट बच्न के गर्ने?
सकभर आफुले चिनेको र अभ्यस्त भएको च्याउ मात्र संकलन गर्ने वा बजारमा विक्री वितरण गर्ने र खाने। संकलन गर्दा वा भण्डारण गर्दा प्लास्टिकको झोला, फलाम तथा टिनको बाकसहरू प्रयोग नगर्ने वा च्याउलाई खुला राख्ने नगुम्साउने। सकभर दुई प्रजातिका फरक-फरक च्याउहरू सँगै मिसाएर नपकाउने र जुनसुकै च्याउ पनि पकाउनु अघि १० देखि १५ मिनेट बफाएर पकाउने। उमाल्दैमा, फ्रिजिङ गर्दैमा र अन्य प्रोसेसिङ गर्दैमा च्याउको विष नाश हुँदैन, त्यसैले यो भ्रमबाट मुक्त रहने।
च्याउको विष लाग्दै गरेको अवस्था छ भने शरीरबाट यसलाई जतिसक्यो चाँडो बाहिर निकाल्न प्रयास गर्नुपर्दछ। बिरामी होशमै छ भने नुन पानी खाएर वान्ता गराउने वा पखाला लगाउने कुनै विधि अपनाउने। परम्परागत रूपमा प्रयोग गरिदै आएको लसुन, दही तथा टिमुरको पनि प्रयोग गर्न सकिन्छ तर सबैभन्दा बुद्धिमानी छिटोभन्दा छिटो अस्पताल पुर्याउनु नै हो। सरकारले पत्रपत्रिका, रेडियो तथा टेलिभिजन मार्फत जनतामा सचेतना फैलाउन जरुरी छ। विभिन्न निकायबाट च्याउको व्यावसायिक खेतीका बारेमा तालिम त दिइन्छ तर दुर्भाग्यवश च्याउको विषाक्तताको बारेमा खासै बुझाउने चलन छैन। यस बारेमा सबैले बेलैमा सोचेर च्याउ सेवनका कारण हुने मृत्यु र बिरामी दर घटाउनुपर्छ।
अन्ततः, च्याउको विषाक्तता बारेमा जानकारी र सचेतना आवश्यक छ। यसका लागि हामी सबैले सतर्क रहनु पर्छ र आवश्यक जानकारी प्राप्त गर्नुपर्छ। यसबाट हामी आफूलाई र अरुलाई पनि सुरक्षित राख्न सक्छौं।
