काठमाडौं | हरेक वर्ष कार्तिक शुक्ल एकादशीका दिन हिन्दू धर्मावलम्बीहरू विशेष श्रद्धा र भक्तिभावका साथ हरिबोधनी एकादशीको व्रत र पूजा गर्छन्। यो एकादशीलाई विशेष गरेर भगवान विष्णुको पूजा-अर्चनाको लागि महत्वपूर्ण मानिन्छ। हिन्दू धर्मशास्त्र अनुसार, हरिबोधनी एकादशीमा व्रत बस्दा मात्र नभई नियमित रूपमा पूजा गरे विष्णु भगवान् विशेष कृपा गर्छन्। यो पर्वलाई ‘देवउठनी’ वा ‘प्रबोधिनी एकादशी’ नामले पनि चिनिन्छ। विशेषतः, चार महिना विष्णु निद्रामा गएको विश्वास गरिन्छ, र यस दिन उनी ब्युँझन्छन्, यसै कारण यो दिनलाई देवउठनी एकादशी पनि भनिन्छ।
हरिबोधनी एकादशीको सम्बन्ध सत्ययुगमा राजा रूक्मांगदसँग जोडिएको छ। कथन अनुसार, एकपटक राजा रूक्मांगदले आफ्नो राज्यमा सबै प्रजालाई सत्य पालन गर्न र धर्ममा समर्पित हुन प्रेरित गरे। उनले सबैलाई एकादशीको व्रत बस्न आदेश दिए। तर, एक राक्षसले उनको आदेश मानेन र विष्णुको निन्दा गरेपछि उनलाई सजाय दिने क्रम सुरू भयो। यो घटनापछि, भगवान विष्णुले स्वयं उपस्थित भएर राक्षसलाई उद्धार गरे र उनको मुक्ति भए पनि, यस दिनबाट एकादशीको महत्त्व बढ्यो।
हरिबोधनी एकादशीको अर्को प्रसिद्ध कथा भनेको माता तुलसीसँग भगवान विष्णुको विवाहसँग सम्बन्धित छ। विष्णु भगवानले तुलसीको वृक्षको रूपलाई आफ्नो प्रिय स्थान दिए, जसलाई तुलसीविवाह भनिन्छ। कार्तिक शुक्ल एकादशीको दिन तुलसी र शालिग्राम (विष्णुको प्रतीक) को विवाहको परम्परा रहेको छ। यो विवाहले सामाजिक र पारिवारिक सम्बन्धलाई बलियो बनाउने सन्देश दिन्छ। तुलसीलाई धर्मशास्त्रमा पवित्र मानिएको छ र तुलसीको महत्त्वपूर्ण धार्मिक महिमा छ। तुलसीलाई भगवान विष्णुका भक्तहरू विशेष प्रिय मान्छन् र यस दिन तुलसीको विशेष पूजा गरिन्छ।
यस दिन व्रत बसेर नास्तिक भावले भगवान विष्णुको पूजा गरिन्छ। व्रतका लागि प्रातः कपाल धोएर नित्यकर्म पूरा गर्नुपर्छ र शुद्ध वस्त्र लगाई पूजा गृहमा बस्नुपर्छ। विष्णु भगवानको प्रतिमा वा तस्वीर राखेर उनमा फूल, फल, तुलसीको पात, दीप र नैवेद्य अर्पण गरिन्छ। व्रतालुले बिहान र बेलुकी विष्णु भगवानलाई ध्यान गरेर पूजा गर्नुपर्छ। यो दिन पापनाशक मानिन्छ र व्रतले शरीर, मन र आत्मालाई पवित्र बनाउँछ।
धार्मिक दृष्टिले हरिबोधनी एकादशीले तपस्या, ध्यान र साधनामा ध्यान केन्द्रित गर्ने समय हो। आध्यात्मिक रूपमा यस दिन व्रत बसेर भक्तहरूले आन्तरिक शुद्धता, सत्यनिष्ठा र धार्मिक आस्थामा वृद्धि गर्न सक्दछन्। यो पर्वले ध्यान, समर्पण र भक्तिलाई उजागर गर्दछ र व्यक्ति आत्मिक शान्ति र आनन्द अनुभव गर्छन्।
समाजमा परिवार र समाजलाई एकतामा बाँध्नको लागि तुलसी विवाह जस्तो परम्पराले योगदान पुर्याउँछ। यो दिन परिवारका सदस्यहरूले सामूहिक रूपमा पूजा र पूजा कार्यक्रम गर्छन् जसले परिवारमा आपसी प्रेम र समर्पणको भावना बढाउँछ। धार्मिक मान्यता अनुसार, हरि बोधनी एकादशीको दिन व्रत गर्दा घरमा सुख, समृद्धि र शान्ति प्राप्त हुन्छ।
हरि बोधनी एकादशी हिन्दू धर्ममा विशेष आस्था र श्रद्धाको पर्व हो। यस दिनको धार्मिक र आध्यात्मिक महत्त्व धेरै रहेको छ। भगवान विष्णुको पूजा-अर्चना, तुलसी विवाह जस्ता परम्पराले व्यक्ति मात्र होइन समाजलाई पनि सकारात्मक ऊर्जा प्रदान गर्छ। हरि बोधनी एकादशीको व्रतले मन र आत्मालाई शुद्ध पार्दै पारिवारिक प्रेम र आपसी एकतालाई सुदृढ बनाउँछ। यस पर्वले नेपाली समाजमा धार्मिक र सामाजिक एकताको सन्देश दिन्छ र भगवान विष्णुको आशीर्वाद प्राप्त गर्न श्रद्धालुहरूको प्रेरणा बन्न पुगेको छ।
