स्वतन्त्रता जीवनको सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण मूल्य हो। पत्रकारिता गर्दै गर्दा मैले स्वतन्त्रताको लागि संघर्ष गरिरहेका धेरै मानिसहरूको कथा सुनेको छु, लेखेको छु, र कहिलेकाहीँ त नजिकबाट अनुभूति पनि गरेको छु। कोही बाहिरी शक्तिसँग लडिरहेका छन्, कोही आफ्नै डर, शङ्का र मानसिक बन्देजबाट मुक्त हुन खोजिरहेका छन्। तर मेरो बुझाइमा, स्वतन्त्रता केवल बाह्य अवरोध तोड्नु मात्र होइन, यो आफैंलाई चिन्नु, सही निर्णय लिनु, र आफ्नो वास्तविकता स्वीकार्न सक्ने साहस हो।
स्वतन्त्रताको अर्थ खोज्ने मेरो यात्रा
सानो हुँदा मलाई स्वतन्त्रता भनेको जे मन लाग्यो त्यही गर्न पाउनु हो भन्ने लाग्थ्यो। तर समयसँगै बुझेँ—साँचो स्वतन्त्रता भनेको अनुशासन, उत्तरदायित्व, र आत्मनियन्त्रण हो। स्वतन्त्रता केवल समाजका नियमहरूबाट मुक्त हुनु होइन, बरु आफ्ना मूल्यहरूअनुसार बाँच्ने क्षमता विकास गर्नु हो।
धेरैले स्वतन्त्रतालाई केवल शारीरिक वा कानुनी अधिकारको रूपमा बुझ्छन्। ती महत्त्वपूर्ण छन्, तर मेरो बुझाइमा, स्वतन्त्रता आन्तरिक छ। यसको सही मापन हाम्रो सोच, लक्ष्य, र निर्णय गर्ने क्षमतामा निर्भर गर्छ। साँचो स्वतन्त्रता भनेको मानसिक, भावनात्मक, र बौद्धिक स्वतन्त्रताको समायोजन हो।
जब व्यक्ति आफैंप्रति इमानदार हुन सक्छ, बिना डर आफ्ना सपनाहरू पछ्याउन सक्छ, र आत्मनिर्णय गर्न सक्षम हुन्छ, तब मात्र ऊ वास्तवमा व्यक्तिगत स्वतन्त्र हुन्छ। बाहिरी दबाब वा डरका कारण आफ्ना निर्णयहरू लिन नसक्नु वास्तविक परतन्त्रता हो। त्यस्तै विगतका पछुतो, आत्म-सन्देह, वा अरूसँग तुलना गर्ने बानीले हामीलाई बाँधिराख्छ। यदि हामी आफ्नो आत्म-सम्मान, आत्म-स्वीकृति, र आत्म-निर्भरता विकास गर्न सक्छौँ भने मात्र हामी भावनात्मक रूपमा स्वतन्त्र हुन सक्छौँ।
स्वतन्त्र रूपमा सोच्ने, नयाँ विचारहरू ग्रहण गर्ने, र यथास्थितिलाई प्रश्न गर्ने क्षमता नै बौद्धिक स्वतन्त्रता हो। जब व्यक्तिले नयाँ कुराहरू सिक्न पाउँछ, आफ्ना विचारहरू निर्माण गर्न पाउँछ, तब ऊ साँच्चै स्वतन्त्र बन्छ। कुनै पनि समाजले यदि आफ्ना नागरिकहरूलाई एकनासको विचारधारामा बाँध्न खोज्छ भने, त्यो स्वतन्त्रताको उल्लङ्घन हो।
अन्तर्राष्ट्रिय परिप्रेक्ष्यमा स्वतन्त्रता
स्वतन्त्रता एक विश्वव्यापी मूल्य हो, जसको परिभाषा समय, स्थान, र सामाजिक संरचनाका आधारमा फरक देखिन्छ। इतिहासमा धेरै देशहरूले स्वतन्त्रताका लागि लड्दै राजनीतिक, सामाजिक, तथा आर्थिक परिवर्तनहरू भएका छन्।
अमेरिकी स्वतन्त्रता आन्दोलन (१७७६) ले उपनिवेशवादको अन्त्य गर्दै जनताको शासनको आधारशिला राख्यो। त्यसैगरी, फ्रान्सेली क्रान्ति (१७८९) ले निरंकुश राजतन्त्रको अन्त्य गर्दै नागरिक स्वतन्त्रतालाई प्रवर्द्धन गर्यो। भारतले १९४७ मा बेलायती उपनिवेशबाट स्वतन्त्रता प्राप्त गर्यो, जसले अहिंसात्मक आन्दोलनमार्फत स्वतन्त्रताको नयाँ परिभाषा दियो। यी आन्दोलनहरूले संसारभरका देशहरूलाई स्वतन्त्रता प्राप्त गर्न प्रेरित गरे।
आजको विश्वमा स्वतन्त्रताको अर्को पक्ष विचार, अभिव्यक्ति, र व्यक्तिगत स्वतन्त्रतासँग जोडिएको छ। लोकतान्त्रिक मुलुकहरूमा नागरिकहरूलाई खुला रूपमा विचार राख्न, सरकारको आलोचना गर्न, र स्वतन्त्र मिडिया सञ्चालन गर्न अनुमति छ। तर उत्तर कोरिया, चीन, र रूसजस्ता देशहरूमा विचार तथा अभिव्यक्ति स्वतन्त्रता अझै पनि सीमित छ।
संयुक्त राष्ट्रसंघले १९४८ मा पारित गरेको मानव अधिकार सार्वभौम घोषणापत्रले स्वतन्त्रतालाई मानव अधिकारको आधारभूत तत्वका रूपमा परिभाषित गरेको छ। लोकतन्त्रको अभ्यास भएका मुलुकहरूमा नागरिक स्वतन्त्रताको रक्षा गरिन्छ, तर प्रविधिको दुरुपयोग, डेटा निगरानी, र सामाजिक सञ्जालको प्रभावका कारण स्वतन्त्रता चुनौतीमा परेको छ।
डिजिटल युगमा स्वतन्त्रता
आजको डिजिटल युगमा, स्वतन्त्रता प्रशस्त पनि छ र सीमित पनि। त्यसैले आज डिजिटल स्वतन्त्रताको बहस पनि उत्तिकै महत्त्वपूर्ण छ। इन्टरनेटले अभिव्यक्तिको स्वतन्त्रताको नयाँ सम्भावना खोलेको छ, तर यसको माध्यमबाट हुने निगरानी, गोपनीयताको उल्लङ्घन, र सामाजिक सञ्जालमा देखिने नियन्त्रित सामग्रीले स्वतन्त्रतालाई नयाँ चुनौती खडा गरेको छ।
मैले मानिसहरूलाई न्यायका लागि लडेको, आफ्नो आवाज उठाउने अधिकारका लागि संघर्ष गरेको, र आफ्नो पहिचानको लागि संघर्ष गरेको देखेको छु। यी कथाहरूले स्वतन्त्रता प्रति मेरो बुझाइलाई गहिरो बनाएको छ। स्वतन्त्रता केवल नियमहरूको अनुपस्थितिमा होइन, बरु आफ्नो बाटो आफैं परिभाषित गर्ने साहसमा हुन्छ, जति नै संसारले अर्को दिशा देखाए पनि।
स्वतन्त्रता र उत्तरदायित्व
नेल्सन मण्डेलाले भनेझैँ, “साँचो स्वतन्त्रता भनेको अरूको स्वतन्त्रताको सम्मान गर्दै बाँच्नु हो।” महात्मा गान्धीले पनि स्वतन्त्रताको सदुपयोगलाई समाज र मानवताको लागि मार्गनिर्देशन गर्ने शक्ति भनेर परिभाषित गरेका छन्।
अमेरिकामा अभिव्यक्ति स्वतन्त्रता भए पनि, घृणास्पद भाषणलाई नियन्त्रण गर्ने बहस चलेको छ। स्वतन्त्रताको नाममा अरूलाई अपमान गर्ने अधिकार कसैलाई छैन। यही कारणले स्वतन्त्रतालाई सन्तुलित तरिकाले प्रयोग गर्नुपर्छ।
पत्रकारिताको क्षेत्रमा काम गर्दा मैले महसुस गरेको छु—साँचो स्वतन्त्रता भनेको केवल कानुनी वा सामाजिक स्वीकृतिमा सीमित छैन। जबसम्म मानिसले आफ्नो विचार स्वतन्त्र रूपमा व्यक्त गर्न, सत्य खोज्न, र गलतका विरुद्ध बोल्न सक्दैन, तबसम्म उसले पूर्ण स्वतन्त्रताको अनुभूति गर्न सक्दैन।
अन्ततः, स्वतन्त्रता भनेको हामी कहाँ छौँ भन्ने कुरा होइन—यो हाम्रो सोचमा निर्भर गर्छ। कोही चार भित्ताभित्र बसेर पनि स्वतन्त्र हुन सक्छ, भने कोही संसार घुमेर पनि डर र शङ्कामा कैद हुन सक्छ।
मेरो लागि, साँचो स्वतन्त्रता आफैंप्रति इमानदार रहनु हो। किनभने स्वतन्त्रता केवल अधिकार होइन—यो एउटा निर्णय हो। त्यो निर्णय, जसले हाम्रा डरहरू हटाउन मद्दत गर्छ, हाम्रा क्षमताहरू पहिचान गर्छ , र हामीलाई हाम्रो वास्तविक लक्ष्यतर्फ डोहोर्याउँछ। साँचो स्वतन्त्रता भनेकै आफ्ना सिद्धान्तमा अडिग रहन सक्ने क्षमता हो ।
स्वतन्त्रता केवल बाहिरी नियमबाट मुक्त हुनु मात्र होइन, यो आत्मनिर्णयको क्षमता, आफ्नो निर्णयमा अडिग रहने आत्मविश्वास, र अरूलाई पनि स्वतन्त्रता प्रदान गर्ने चेतनासँग जोडिएको छ। इतिहास, राजनीति, र समाजशास्त्रका दृष्टिले स्वतन्त्रताको व्याख्या फरक हुन सक्छ, तर यसको मूल सार समान नै रहन्छ—स्वतन्त्रता भनेकै स्वामित्वको अनुभूति हो, चाहे त्यो व्यक्तिगत स्तरमा होस् वा सामाजिक स्तरमा।
अन्ततः, स्वतन्त्रताको सही अर्थ तब मात्र प्राप्त हुन्छ, जब हामी हाम्रा निर्णयहरूको जिम्मेवारी लिन सक्षम हुन्छौँ।
