काठमाडौं | नेपालमा तिहारको पाँच दिन विशेष उल्लासका साथ मनाइन्छ, जसमा लक्ष्मी पूजादेखि भाईटीका सम्म विभिन्न दिनहरू विशिष्ट परम्परामा आधारित छन्। तिहारको तेस्रो दिन, अर्थात् कात्तिक कृष्ण औंसीमा, बालिगोविन्द्र (बलिराजा) को प्रसंग विशेष चर्चामा आउँछ। यस दिनमा देउसी–भैलो खेल्ने चलन छ। तर, आखिर बलिराजा को हुन्? उनले किन तिहारमा देउसी–भैलो खेल्न पठाएको भनिन्छ? यसको पौराणिक कथा अत्यन्त रोचक र शिक्षाप्रद छ।
बलिराजाको नामले परिचित बलि एक दानी राजा थिए, जसलाई धार्मिक ग्रन्थहरूमा “महादानी” का रूपमा चित्रण गरिएको छ। धार्मिक मान्यताअनुसार उनी असुर राजाका रूपमा जन्मेका थिए र देव–असुर बीचको द्वन्द्वमा उनी असुरहरूको पक्षमा थिए। यद्यपि, उनले आफ्नो दानवीरता र धार्मिकता सँगै बोकेका थिए।
बलिराजाले महादानी भएकाले उनको लोकप्रियता अत्यन्त उच्च थियो, जसका कारण देवता पनि चकित हुने गर्थे। उनले आफ्नो राज्यमा प्रजालाई सदैव न्याय दिन्थे र सबैको हितमा शासन गर्थे। यी सब विशेषताहरूले उनलाई अति सम्मानित राजा बनाए। तर, उनको लोकप्रियता बढ्दै जाँदा स्वर्गका राजा इन्द्र डराउन थाले, किनभने उनको शक्ति र आदर्श स्वर्गलोकको अस्तित्वका लागि चुनौतीजस्तो महसुस हुन थाल्यो।
बलिराजाको परिक्षा: वामनको अवतार
देवता इन्द्र र अन्य देवताहरूले बलिराजाको बढ्दो प्रभावलाई रोक्नका लागि भगवान् विष्णुसँग आग्रह गरे। यसैक्रममा भगवान् विष्णुले वामन अवतार लिनुभयो। वामन अर्थात् सानो ब्राह्मणको भेषमा भगवान् विष्णु बलिराजासमक्ष आए। वामनले बलिराजासँग तीन पाइला जमिन दान मागे, जुन कुरा सुनेर बलिराजाले सजिलै स्वीकार गरे। बलिराजालाई थाहा थिएन कि सानो बालकको रुपमा आएका ती भगवान् विष्णु थिए।
तीन पाइलाको जमिन माग गरेपछि वामनले आफ्नो रूप परिवर्तन गर्नुभयो र अति विशाल भै आफ्नो पहिलो पाइला आकाशमा र दोस्रो पाइला पातालसम्म पुर्याउनुभयो। अब तेस्रो पाइला राख्ने ठाउँ बाँकी नहुँदा, बलिराजाले आफूलाई दानमा समर्पित गरे। यो देखेर भगवान् विष्णु अत्यन्त प्रसन्न भए र बलिराजालाई वरदान दिए कि वर्षमा एक दिन पृथ्वीमा आइ आफ्ना प्रजालाई भेट्न पाउनेछन्।
देउसी–भैलोको परम्परा
नेपालमा यो कथा अनुसार तिहारको रात बलिराजा आफ्नो प्रजा भेट्न पृथ्वीमा आउँछन्। यसै दिनलाई स्मरण गर्दै हामी देउसी–भैलो खेल्छौं। देउसी–भैलो खेल्ने क्रममा बलिराजाको गुणगान गाइन्छ, जसले हामीलाई बलिराजाको न्यायप्रियता र दानशीलताको स्मरण गराउँछ। बलिराजालाई दानको देवताका रूपमा सम्मानित गरिन्छ।
देउसी–भैलो खेल्दा ‘देउसी रे’ भन्ने स्वर लहरिएको सुन्न पाइन्छ। देउसीको विशेषता भनेको समूहले घर–घरमा गएर शुभकामना र आशीर्वाद दिने हो। यस क्रममा बलिराजाको कथा, उनीप्रति समर्पण र आदर गाइन्छ। देउसी खेल्दा उनीहरूको कथा विशेष किसिमले गाइन्छ, जसले हामीलाई दानशील र दयालु बन्न प्रेरित गर्दछ।
देउसी–भैलोको सांस्कृतिक महत्त्व
तिहारको यो परम्पराले नेपालमा एक आपसी मित्रता र सद्भावको सन्देश दिन्छ। देउसी–भैलोमार्फत युवा पुस्तालाई आफ्नो सांस्कृतिक सम्पदा, धार्मिक मूल्य र पारम्परिक धरोहरप्रति गर्व गर्ने प्रेरणा मिल्छ। यसले सामूहिक रूपमा परम्पराको संरक्षण गर्ने र अगामी पुस्तामा हस्तान्तरण गर्ने अवसर पनि दिन्छ।
यस्तो पौराणिक परम्पराले समाजमा एकताको भावना जगाउँछ। बलिराजाले देखाएको दानशीलता, धैर्यता र आदर्शले हरेक मानिसलाई आफ्नो कर्तव्यमा निष्ठा र सत्यको मार्गमा हिँड्न प्रेरित गर्छ।
बलिराजाको देउसी–भैलोमार्फत सन्देश यही हो– दानवीर बन्नु, समाजको हितमा काम गर्नु र न्यायका साथ शासन गर्नु। तिहारको यो पावन पर्वले बलिराजाको आदर्शलाई सदा सजीव राख्दछ। यसैले तिहारको देउसी–भैलो मात्र मनोरञ्जन होइन, सांस्कृतिक सन्देश, धार्मिक आदर र बलिराजाको प्रतीकलाई जीवित राख्न महत्वपूर्ण छ।
