नेपालमा प्रत्येक वर्ष फागुन ७ गते प्रजातन्त्र दिवस मनाइन्छ। यो दिन नेपाली जनताको संघर्ष, बलिदान र अदम्य साहसको प्रतीक हो, जसले निरंकुश शासनको अन्त्य गर्दै नेपाली जनतालाई स्वतन्त्रता, समानता र लोकतान्त्रिक अधिकारको अनुभूति गरायो। प्रजातन्त्र केवल शासन प्रणाली मात्र होइन; यो नागरिक अधिकार, स्वतन्त्रता, समान अवसर र उत्तरदायी सरकारको अभ्यास हो। नेपालको सन्दर्भमा प्रजातन्त्र प्राप्ति र त्यसको स्थायित्वका लागि धेरै उतार-चढाव पार गर्नुपर्यो।
नेपालमा प्रजातन्त्रको उदय र संघर्ष
नेपालमा लामो समयसम्म राणा शासन कायम थियो। सन् १८४६ देखि १९५१ सम्म चलेको यो शासन व्यवस्था निरंकुश थियो, जहाँ सत्ता केही सीमित व्यक्तिहरूको हातमा मात्र सीमित थियो। राणाहरूको शासनकालमा जनताले बोल्ने, लेख्ने, आलोचना गर्ने अधिकारसमेत गुमाएका थिए। शिक्षामा प्रतिबन्ध, प्रेसमाथि नियन्त्रण र प्रशासनमा व्यक्तिवादी शासन प्रणालीका कारण देशले दीर्घकालसम्म सामाजिक र आर्थिक विकासमा पछाडि परेको थियो।
तर, नेपाली जनताले स्वतन्त्रताको लागि आफ्नो आवाज उठाउन छोडेनन्। राजा त्रिभुवनको सहयोग र नेपाली कांग्रेसको नेतृत्वमा २००७ सालको क्रान्ति सफल भयो, जसले राणा शासनको अन्त्य गर्दै नेपाललाई प्रजातान्त्रिक मार्गतर्फ डोर्यायो। यो परिवर्तन ऐतिहासिक थियो, तर वास्तविक प्रजातान्त्रिक स्थायित्व भने लामो समयसम्म रहन सकेन। २०१७ सालमा राजा महेन्द्रले प्रजातान्त्रिक सरकार विघटन गरी निरंकुश पञ्चायती व्यवस्था लागू गरे। यसपछि नेपालमा पुनः स्वतन्त्रताको सपना अपूर्ण रह्यो।
जनआन्दोलन र प्रजातन्त्रको पुनर्स्थापना
२०४६ सालमा नेपाली जनताले अर्को ठूलो जनआन्दोलन गरे, जसको परिणामस्वरूप बहुदलीय व्यवस्था पुनर्स्थापित भयो। ३० वर्षसम्म चलेको पञ्चायती व्यवस्थाले नेपाली जनताको चाहनालाई सम्बोधन गर्न सकेन, जसका कारण आम जनताले फेरि सडक आन्दोलन गर्नुपर्यो। २०४७ सालमा प्रजातन्त्र पुनःस्थापना भएसँगै नेपालले संवैधानिक राजतन्त्र र बहुदलीय व्यवस्थामा प्रवेश गर्यो।
तर, प्रजातन्त्रको यात्रा यहाँ समाप्त भएन। देशमा अझै पनि राजनीतिक अस्थिरता कायमै रह्यो। राजतन्त्रको प्रभाव कायम रहिरहँदा, राज्यको शक्ति सीमित व्यक्तिहरूको हातमा नै थियो। २०५२ सालमा सुरु भएको माओवादी विद्रोहले नयाँ राजनीतिक परिस्थितिको सिर्जना गर्यो। अन्ततः, २०६२/६३ को जनआन्दोलनपछि नेपालमा गणतन्त्रको घोषणा भयो, जसले गर्दा प्रजातन्त्रको स्वरूप थप विकसित हुँदै गयो।
समकालीन परिप्रेक्ष्यमा प्रजातन्त्र
नेपालमा अहिले संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्र स्थापित भइसकेको छ। नयाँ संविधान जारी भइसकेपछि शासन प्रणाली संघीय संरचनामा ढल्किएको छ। नागरिक अधिकारहरू संविधानमार्फत सुनिश्चित गरिएका छन्, प्रेस स्वतन्त्रता कायम गरिएको छ, र राज्यको प्रत्येक निकायमा जनताको पहुँच बढाउने प्रयास गरिएको छ।
तर, प्रजातन्त्र प्राप्त गर्नु मात्र उपलब्धि होइन, यसको संरक्षण र सुदृढीकरण अझै चुनौतीपूर्ण छ। वर्तमान समयमा सरकारहरूको अस्थिरता, राजनीतिक दलहरूबीचको असहमति, भ्रष्टाचार, न्यायिक प्रक्रियामा ढिलाइ तथा नागरिक अपेक्षा र वास्तविकताको बीचमा देखिएको अन्तर प्रजातन्त्रका लागि गम्भीर चुनौती बनेका छन्। नेपालका जनताले प्रजातन्त्र प्राप्तिको निम्ति जति संघर्ष गरे, त्यही अनुरूप यसको सही अभ्यास हुन नसक्नु दुःखद पक्ष हो।
प्रजातन्त्रको सुदृढीकरणका लागि जनताको सचेत सहभागिता आवश्यक छ। सही जनप्रतिनिधि चयन, निष्पक्ष न्याय प्रणालीको स्थापना, उत्तरदायी सरकारको निर्माण, शिक्षामा लगानी र आर्थिक विकासको स्थायित्वले मात्र प्रजातन्त्रलाई मजबुत बनाउन सक्छ। प्रेस स्वतन्त्रताको रक्षा, मानव अधिकारको सुनिश्चितता र कानूनको प्रभावकारी कार्यान्वयनले मात्र नेपाललाई वास्तविक लोकतान्त्रिक मुलुक बनाउन सक्छ।
प्रजातन्त्र दिवस कुनै औपचारिक दिन मात्र होइन, यो नेपाली जनताको संघर्ष, बलिदान र विजयको ऐतिहासिक चिनारी हो। हिजोका बलिदानलाई सम्झनु मात्र पर्याप्त हुँदैन, प्रजातन्त्रको वास्तविक मर्म बुझेर यसको रक्षा गर्नु आवश्यक छ। नेपालका नागरिकले लोकतान्त्रिक मूल्यहरूको पालन गर्दै पारदर्शिता, समावेशिता र उत्तरदायित्वका साथ अगाडि बढ्न सके मात्र प्रजातन्त्रको सार्थकता रहन्छ।
आजको दिन हामीले केवल उत्सव मनाउनु हुँदैन, बरु हाम्रा कर्तव्यहरूप्रति सचेत हुँदै लोकतन्त्रलाई अझ मजबुत बनाउन आफ्नो भूमिका निभाउनु पर्दछ। प्रजातन्त्रको मर्म केवल चुनावमा भाग लिनु वा अभिव्यक्ति स्वतन्त्रताको उपयोग गर्नु मात्र होइन, यो सही सोच, सचेत सहभागिता, र सुसंस्कृत समाजको विकासमा आधारित हुन्छ। नेपालका लागि प्रजातन्त्र केवल एक व्यवस्था होइन, यो उज्यालो भविष्यको आधार हो।
