काठमाडौं | नेपाललाई सदैव कृषिप्रधान देशको रुपमा चित्रण गरिन्छ। यहाँको अर्थतन्त्रमा कृषि क्षेत्रको ठूलो योगदान छ। तर विडम्बना के छ भने, नेपालले आफ्नै खेतबारी बाँझो राख्दै विदेशबाट खाद्यान्न आयात गर्ने क्रम तीव्र रूपमा बढिरहेको छ। यसै आर्थिक वर्षको सात महिनामै नेपालले १४ अर्ब ५१ करोड रुपैयाँ बराबरको धान र ९ अर्ब ४१ करोड रुपैयाँ बराबरको मकै आयात गरेको तथ्याङ्क सार्वजनिक भएको छ।
नेपालको खेतीयोग्य जमिनको समुचित उपयोग गर्न नसक्दा र सरकारी नीति प्रभावकारी नबन्दा यस्तो अवस्था सिर्जना भएको हो। स्थानीय उत्पादनलाई प्रवर्द्धन गर्न नसक्दा नेपाली बजारमा विदेशी खाद्यान्न हावी हुँदै गएको छ।
आयातमा निर्भर नेपालको कृषि अवस्था
नेपाल सरकारले कृषिलाई प्राथमिकता दिने बताए पनि भन्सार विभागको पछिल्लो तथ्याङ्कले यसको ठीक उल्टो अवस्था चित्रण गर्छ। चालु आर्थिक वर्षको माघ मसान्तसम्म नेपालले ११ खर्ब १५ अर्ब रुपैयाँभन्दा बढीका विभिन्न वस्तु आयात गरेको छ। त्यसमा एक खर्बभन्दा बढी मूल्य बराबरका कृषिजन्य वस्तु रहेका छन्।
नेपालमा उत्पादन गर्न सकिने खाद्यवस्तुहरू समेत विदेशबाट आयात गरिनु गम्भीर विषय हो। कृषिमा आत्मनिर्भर बन्नुपर्ने बेला उल्टै परनिर्भरता बढ्दै जानुले देशको खाद्य सुरक्षामा नै प्रश्न उठ्न थालेको छ।
यस अवधिमा नेपालले सबैभन्दा धेरै सोयाबिन तेलको कच्चा पदार्थ (भटमास) ३८ अर्ब रुपैयाँभन्दा बढीमा आयात गरेको छ। यसपछि सनफ्लावर तेलको कच्चा पदार्थ, धान, मकै, लसुन, चामल, आलु, स्याउ, सोयाबिन र पाम तेलको कच्चा पदार्थ ठूलो मात्रामा भित्रिएको छ।
नेपालमै उत्पादन गर्न सकिने खाद्यान्न समेत विदेशबाट
धान र मकै नेपाली कृषिमा आधारभूत खाद्यबाली मानिन्छन्। नेपालमा प्रशस्त मात्रामा धान उत्पादन गर्न सकिने भए पनि १४ अर्ब रुपैयाँभन्दा बढीको धान विदेशबाट ल्याइएको छ।
त्यस्तै, मकैको पनि ठूलो परिमाणमा आयात भइरहेको छ। नेपालमा पहाडदेखि तराईसम्म मकै खेती सम्भाव्यता राख्ने क्षेत्र छन्। तर, न्यून उत्पादन, सरकारी समर्थनको अभाव, प्रविधि र उन्नत बीउ नहुँदा नेपालले सात महिनामै ९ अर्ब रुपैयाँभन्दा बढीको मकै आयात गर्नुपरेको छ।
लसुन, आलु र स्याउको पनि ठूलो परिमाणमा आयात
नेपालमा पर्याप्त मात्रामा आलु उत्पादन हुन सक्छ। तापनि, सात महिनामा मात्रै नेपालले ५ अर्ब ४९ करोड रुपैयाँ बराबरको आलु भारत लगायतका देशबाट आयात गरेको छ।
यस्तै, नेपालको पहाडी भूभागमा उत्पादन गर्न सकिने लसुनको ६ अर्ब २६ करोड रुपैयाँ बराबरको आयात गरिएको छ।
स्याउ उत्पादनका लागि उपयुक्त क्षेत्रहरू नेपालमा धेरै भए पनि, किसानहरूले उचित बजार, भण्डारण र ढुवानी सुविधा नपाउँदा विदेशी स्याउले नेपाली बजार ओगटेको छ। यही कारणले सात महिनामा ५ अर्ब रुपैयाँभन्दा बढीको स्याउ आयात भएको छ।
नेपाल सरकारले कृषिमा आत्मनिर्भरता बढाउने भनेर विभिन्न अनुदान कार्यक्रम ल्याए पनि तिनीहरू प्रभावकारी रूपमा कार्यान्वयन हुन सकेका छैनन्। किसानलाई सहुलियत ऋण, उन्नत बीउ, मल र प्रविधि उपलब्ध गराउने योजना भए पनि कार्यान्वयनमा व्यापक कमजोरी देखिन्छ।
किसानहरूलाई उचित मूल्य नपाउने अवस्था छ भने, विदेशबाट आउने सस्तो उत्पादनले प्रतिस्पर्धा गर्न गाह्रो बनाएको छ। जसका कारण किसानहरू अन्य पेशामा आकर्षित भएका छन् र खेतीयोग्य जमिन बाँझो हुँदै गएको छ।
नेपालको कृषि आत्मनिर्भरता संकटमा छ। सात महिनामै १४ अर्ब रुपैयाँभन्दा बढीको धान र ९ अर्ब रुपैयाँभन्दा बढीको मकै आयात गर्नु गम्भीर चिन्ताको विषय हो। नेपालमै उत्पादन गर्न सकिने खाद्यान्न समेत विदेशबाट ल्याउनुपर्ने अवस्था नीतिगत कमजोरीको प्रत्यक्ष प्रमाण हो।
सरकारले कृषिलाई प्राथमिकता दिन आवश्यक छ, अन्यथा नेपाल भविष्यमा खाद्य सुरक्षामा गम्भीर समस्यामा पर्न सक्छ। आत्मनिर्भरता हासिल गर्ने लक्ष्य राखेर नीतिगत सुधार गर्न नसके, कृषिप्रधान देश भन्ने नारा केवल कागजमै सीमित रहनेछ।
